Wypalenie zawodowe (z ang. syndrome burnout) od 1 stycznia 2022 roku zostało wpisane do najnowszej, zaktualizowanej wersji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych tj. ICD-11, jako syndrom zawodowy, który istotnie wpływa na stan zdrowia człowieka. Objawy wypalenia zawodowego, według WHO, czyli Światowej Organizacji Zdrowia wpływają na wiele wymiarów (aspektów) życia człowieka, nie tylko na życie zawodowe. Wypalenie zawodowe, a dokładniej syndrom wypalenia zawodowego to ogromny problem społeczny, która dotyka coraz większą część społeczeństwa. Co to jest wypalenie zawodowe i czym się objawia? Jakie są przyczyny wypalenia zawodowego? Dowiedz się, jak wyglądają etapy wypalenia zawodowego.
Co to jest wypalenie zawodowe? – definicja
Wypalenie zawodowe nazywane również syndromem wypalenia zawodowego (z ang. syndrome burnout) to według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) syndrom zawodowy, który związany jest z przewlekłym stresem w miejscu pracy, z którym pracownikowi nie udało się skutecznie zmierzyć i przezwyciężyć, co mogło mieć wpływ na stan zdrowia oraz spowodować konieczność poszukiwania pomocy medycznej. W Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych wypalenie zawodowe można znaleźć pod symbolem QD85. Zgodnie z literaturą przedmiotu, ujednolicając występującą w wielu źródłach definicję wypalenia zawodowego, można stwierdzić, iż jest to bardzo charakterystyczny dla opisywanego stanu zespół fizycznych, społecznych oraz psychicznych (emocjonalnych) cech, które powstały jako skutek długotrwałego stresu związanego z miejscem wykonywania pracy zawodowej. Zgodnie z ICD-11 wypalenie zawodowe można scharakteryzować poprzez trzy główne wymiary:
- Uczucie stałego wyczerpania oraz braku energii
- Zwiększony dystans psychiczny i emocjonalny wobec wykonywanej pracy lub poczucie cynizmu i negatywizmu wobec miejsca pracy
- Poczucie braku osiągnięć, braku skuteczności i stagnacji w miejscu pracy
Termin wypalenia zawodowego pojawił się w latach 70. XX wieku za sprawą dwóch niezależnych od siebie badaczy – amerykańskiego psychiatry Freudenberga H.J. oraz amerykańskiej psycholog Maslach C.. Amerykanin, jako pierwszy (w roku 1974) scharakteryzował syndrom wypalenia zawodowego tj. syndrome bournout, który w języku potocznym określa się jako „jestem wyczerpany (wypalony) i nie mam siły zrobić już nic więcej”. Freudenberd H.J. opisał wypalenie zawodowe jako poczucie fizycznego oraz psychicznego wyczerpania połączone z niecierpliwością, cynizmem oraz nadmierną skłonnością do irytacji, jak i poczuciem stałego zmęczenia, znudzenia wraz ze skłonnościami do izolowania oraz skrywania emocji. Nieco odmienną, do przytoczonej powyżej definicję przedstawiła wspomniana Maslach C., która była zdania, że wypalenie zawodowe jest „zespołem wyczerpania emocjonalnego, depresjonalizacji i obniżonego poczucia dokonań osobistych, który może wystąpić u osób pracujących z innymi ludźmi w pewien określony sposób”. Natomiast Europejskie Forum Stowarzyszeń Medycznych opisuje syndrom jako określony zespół wyczerpania sił fizycznych, poznawczych i emocjonalnych, które przejawiają się wyczerpaniem fizycznym i emocjonalnym oraz brakiem kompetencji i efektywności.
Problem wypalenia zawodowego może dotknąć każdego człowieka, niezależnie od zajmowanego przez niego stanowiska. Badania pokazują jednak, że największe ryzyko wystąpienia syndromu zawodowego związane jest najczęściej z wykonywaniem w miejscu pracy funkcji stresogennych (głównie kierowniczych), jak i zawodami, które wymagają częstych kontaktów społecznych (np. lekarze, pielęgniarki, nauczyciele, psychologowie, trenerzy). Bartkowiak B. twierdzi, że wypalenie zawodowe powstaje jako efekt wystąpienia w życiu danej osoby określonych, specyficznych dla niej okoliczności, które mogą być związane z zaangażowanym w pracę pracownikiem, jak i daną firmą generującą stresogenne czynniki. Okoliczności te, leżące po stronie pracownika lub firmy, nakładają się, powodując mechanizm, który prowadzi do stopniowego syndromu wypalenia zawodowego. Warto wspomnieć, iż bardzo trudne jest dokładne oszacowanie początku powstawania procesu wypalenia zawodowego. Badacze zjawiska twierdzą, że syndrom zaczyna się bardzo powoli i jest w początkowej fazie niezauważalny, ujawnia się natomiast gwałtownie i z ogromną siłą.
Wypalenie zawodowego – objawy
Wypalenie zawodowe, według literatury przedmiotu związane jest ze stanem wyczerpania cielesnego, uczuciowego oraz duchowego. Dla człowieka dotkniętego tym procesem oznacza brak satysfakcji z wykonywania pracy, utratę motywacji do jakiegokolwiek działania, znacznym obniżeniem efektywności i kompetencji. Natomiast dla pracodawcy wypalenie zawodowe pracownika oznacza poważny problem, który może się dla niego skończyć się trudnymi konsekwencjami np. utratą dyscypliny, spadkiem wydajności, utratą kadry. Jakie są objawy wypalenia zawodowego? Cherniss C. przedstawia obraz objawów wypalenia zawodowego, w którym wymienia:
- Poczucie zawodu i kompromitacji wobec własnej osoby
- Niechęć oraz złość
- Ogromne poczucie winy
- Negatywizm i pesymizm
- Izolowanie się oraz wycofanie
- Obojętność oraz brak odwagi
- Chroniczne zmęczenie oraz wyczerpanie na wielu płaszczyznach
- Utrata pozytywnych odczuć w stosunku do drugiego człowieka w pracy
- Awersja do wykonywanych obowiązków pracowniczych
- Stereotypowe spostrzeganie innych osób
- Nieumiejętność skupienia uwagi i koncentracji
- Poczucie bezruchu
- Cynizm i postawa strofująca
- Zaburzenia snu
- Częste infekcje i choroby
- Dolegliwości psychosomatyczne – częste bóle głowy, problemy związane z przewodem pokarmowym
- Niechęć do jakichkolwiek zmian oraz nieustępliwość, sztywność w myśleniu
- Paranoidalne wyobrażenia, poczucie nieufności i ciągłego spisku
- Problemy rodzinne oraz małżeńskie
- Przeżywanie lęków związanych z przyszłością i stabilnością pracy
- Poczucie krzywdy i winy
Podobny obraz symptomów wypalenia zawodowego charakteryzuje Maslach C., która wyróżnia objawy fizyczne, behawioralne, interpersonalne, jak i symptomy związane z postawą człowieka.
Objawy wypalenia zawodowego na podatnie opracowania Maslach C.
| Objawy fizyczne wypalenia zawodowego | Objawy emocjonalne i behawioralne wypalenia zawodowego | Objawy rodzinne i społeczne wypalenia zawodowego | Objawy wypalenia zawodowego związane z pracą |
|---|---|---|---|
| Przeważające poczucie zmęczenia i przepracowania | Poczucie pustki i brak celów | Znaczące obniżenie zainteresowania rodziną | Chroniczne poczucie braku czasu |
| Zaniedbywanie lub zaniechanie aktywności fizyczne | Wahania nastrojów oraz negatywne emocje | Szybkie wpadanie w irytację i złość wobec najbliższych | Opór oraz obawy związane z codziennym wyjściem do pracy |
| Zaburzenia snu | Cyklicznie występujące poczucie izolacji i osamotnienia | Spędzanie wolnego czasu samotnie, poza domem | Narastającą złość i poczucie teorii spiskowych wobec współpracowników |
| Znaczna utrata wagi i zaburzenia apetytu | Trwałe resentymenty i/lub urazy wobec innych | Opór i niechęć wobec wspólnie spędzanego czasu | Problemy z wyrażaniem własnego zdania |
| Spadek potrzeb seksualnych | Ciągłe poczucie negatywnych postaw i myśli | Nadmierne spędzanie czasu przed telewizorem lub telefonem jako ucieczka od problemów | Utrata zapału i brak satysfakcji z wykonywanej pracy |
| Nadużywanie używek tj. alkoholu, leków, papierosów | Poczucie znużenia, bezradności i braku perspektyw | Poczucie niekompetencji | Narastającą niechęć i niezadowolenie z wykonywanej pracy |
| Problemy zdrowotne | Problemy z koncentracją i skupieniem uwagi | Instrumentalne traktowanie innych | |
| Stałe napięcie psychofizyczne | Niskie poczucie własnej wartości | Niezdolność do podejmowania decyzji | |
| Poczucie bezsensu i rozczarowania | Potrzeba ciągłego zaglądania na zegarek | ||
| Poczucie osamotnienia, częsty płacz | Unikanie kontaktów ze współpracownikami |
Przedstawione powyżej objawy składają się na ogólny obraz syndromu wypalenia zawodowego – sytuacji, w której konkretna osoba nie jest w stanie funkcjonować w sposób prawidłowy.
Jakie są przyczyny wypalenia zawodowego?
Przyczyny wypalenia zawodowego, według wielu badaczy zjawiska, są bardzo indywidualne, niemniej jednak długoletnie badania nad syndromem wypalenia zawodowego pozwalają scharakteryzować czynniki, które zwiększają ryzyko jego wystąpienia. W literaturze przedmiotu przyczyny wypalenia zawodowego są wyodrębnione jako elementy związane z osobą pracownika (jego osobowością, sposobem funkcjonowania w zawodzie oraz inne), jak i elementy związane z daną firmą (organizacją), w tym obowiązującą w niej kulturą, systemem motywowania, organizowania pracy czy stylem kierowania oraz innymi istotnymi elementami. Według Aronsonsa E., wypalenie zawodowe jest efektem długotrwałych i powtarzających się obciążeń związanych z intensywną pracą na rzecz innych ludzi. Do przyczyn wypalenia zawodowego zalicza on:
- Uwarunkowania środowiskowe
- Chroniczny stres związany z wykonywaną pracą
- Mobbing w miejscu pracy
- Nadmierne wykorzystywanie przez pracodawcę
- Perfekcjonizm
- Nieefektywne zarządzanie w firmie
- Zbyt duża liczba nadgodzin
- Brak asertywności
- Nieumiejętność stawiania granic
- Niestabilność związana z poczuciem własnej wartości
- Problemy z kontrolowaniem i nazywaniem własnych emocji
- Tendencja do niezdrowej rywalizacji
- Nieradzenie sobie z krytyką i porażkami
- Przedmiotowe traktowanie innych osób
- Pracoholizm lub nadmierne przepracowywanie się
- Brak zaplanowanych sukcesów
- Zaburzenia związane z relacjami społecznymi
- Nadmierne starania związane z byciem godnym zaufania i solidnym
- Wyczerpanie, apatia, złość
- Brak satysfakcji z wykonywanej pracy
- Przeciążenie obowiązkami w życiu prywatnym i zawodowym
- Nieadekwatne lub niesatysfakcjonujące wynagrodzenia
Etapy wypalenia zawodowego
W literaturze przedmiotu znaleźć można wiele różnych modeli wypalenia zawodowego, a co za tym idzie również etapów wypalenia zawodowego. Najbardziej popularnym jest jednak psychologiczny model stworzony przez Maslach C. – amerykańską profesor psychologii. W ramach jej modelu wyróżnić można trzy etapy wypalenia zawodowego tzw. fazy, które według autorki definiują stopień zaawansowania syndromu.
- Etap pierwszy wypalenia zawodowego – emocjonalne wyczerpanie
Pierwsza faza wypalenia zawodowego związana jest z uczuciem ogromnej pustki oraz braku sił, które najczęściej wywołane są nadmiernymi wymaganiami emocjonalnymi i psychologicznymi (wymagania mogły być narzucone przez samego pracownika względem siebie, jak i pracodawcę względem pracownika).
- Etap drugi wypalenia zawodowego – cynizm oraz narastające poczucie depersonalizacji
Druga faza wypalania zawodowego charakteryzuje się poczuciem bezosobowości, bezduszności, cynizmem, obniżeniem wrażliwości na inne osoby, w tym również współpracowników – dystansowanie się.
- Etap trzeci wypalenia zawodowego – faza poczucia braku osiągnięć, jak i braku kompetencji Faza trzecia to brak poczucia sprawstwa, pogorszenie jakości życia oraz niska samoocena połączone z negatywną oceną swojego życia, poczuciem marnowania swojego czasu i wysiłku na danym stanowisku.
Inny opis procesu wypalenia zawodowego proponuje Sęk H. oraz psychologowie z American Psychology Association. Zgodnie z Sęk H. można wyróżnić cztery etapy wypalenia zawodowego:
- Pierwszy etap wypalenia zawodowego – entuzjazm (idealizm w miejscu pracy połączony z ogromnymi nadziejami i wyolbrzymionymi oczekiwaniami, praca stawiana na pierwszym miejscu)
- Drugi etap wypalenia zawodowego – stagnacja (zredukowanie swoich nadziei i oczekiwań względem miejsca pracy, zmniejszenie zaangażowania w pracę)
- Trzeci etap wypalenia zawodowego – frustracja (narastające poczucie bezradności, frustracji, obniżenie jakości wykonywanej pracy)
- Czwarty etap wypalenia zawodowego – apatia (unikanie obowiązków pracowniczych, izolowanie się, brak decyzyjności, problemy ze skupieniem uwagi i koncentracji)
American Psychologu Association wyróżnili natomiast pięć ważnych faz syndromu wypalenia zawodowego: miesiąc miodowy (ang. honeymoon), przebudzenie (ang. awaking), szorstkość (ang. brownout), wypalenie pełnoobjawowe (ang. full scale burnout) oraz odradzanie się (ang. Phoenix phenomenon).
Literatura:
- Strycharczyk D., Clought P., Odporność psychiczna – strategie i narzędzie rozwoju., 2017.
- Tucholska S., Christiny Maslach koncepcja wypalenia zawodowego: etapy rozwoju., Przegląd psychologiczny., 2001.
- Okła W., Steuden S., Strukturalne i dynamiczne aspekty zespołu wypalenia się w zawodach wspierających., Roczniki Psychologiczne, 1999.
- Aouili B., Haj Bakri B., Wypalenie zawodowe a poczucie sensu życia lekarzy internistów., Portal psychologiczny, 2005.
- Ubertowski A., Psychologia biznesu., 2015.
- Starostka E., Wypalenie zawodowe., Portal psychologiczny, 2006.
- Sęk H., Wypalenie zawodowe u nauczycieli. Społeczne i podmiotowe uwarunkowania., w: Brzeziński J., Witkowski L. (red.)., Edukacja wobec zmiany społecznej., 1994.
- Sęk H., Wypalenie zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie., 2000.
- Bilska E., Jak Feniks z popiołów czyli syndrom wypalenia zawodowego., Niebieska Linia., 2004.
- Maslach C., Wypalenie się: utrata troski o człowieka., w: Zimbardo P. G., Ruch F.L., Psychologia i życie, 1994.
- Znańska-Kozłowska K., Wypalenie zawodowe – pojęcie, przyczyny i objawy., 2013.
- Światowa organizacja Zdrowia., Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych., 2022.
