Rozwój mowy dziecka skorelowany jest z możliwością nadawania mowy oraz jej odbioru i zależy od kilku czynników m.in. prawidłowego funkcjonowania narządów mownych (fonacyjnych, artykulacyjnych i oddechowych), mózgu, narządu słuchu, który warunkuje słyszenie oraz rozumienie mowy innych, jak i kontrolę nad własną mową. W rozwoju mowy dziecka udział bierze również (w pewnym stopniu) narząd wzroku, który warunkuje możliwość odczytywania mowy z ruchu ust. Dowiedz się, jakie są etapy rozwoju mowy oraz jakie normy obowiązują w temacie rozwoju mowy u dziecka.
Etapyrozwoju mowy dziecka
Rozwój mowy dziecka przebiega ewolucyjnie w kilku etapach. Zgodnie z polską literatura pedagogiczną można wyróżnić etapy rozwoju mowy dziecka – przyjmuje się, iż występuje pięć głównych etapów ewolucji językowej u dzieci, zgodnie z teorią Leona Kaczmarka.
Etap przygotowawczy tj. okres prenatalny (od 3 do 9 miesiąca życia płodowego)
Rozwój mowy dziecka rozpoczyna się już w okresie prenatalnym. Okres ten nazywany jest etapem przygotowawczym. Jest to czas wykształcania się u dziecka narządów mowy tj. organów nadawczych, organów, które produkują substancje (np. ośrodki czy ścieżki nerwowe), organów, które kontrolują wzrok i słuch (np. centralne ośrodki czuciowe i słuchowe), organów odbiorczych (np. wzroku, słuchu czy obszarów myślowych). Dodatkowo, jest to okres, w którym rozwija się także ośrodek mowy w mózgu, jak i połączeń nerwowych oraz nerwów, które warunkują w przyszłości mowę. Dziecko w okresie prenatalnym nie może wydawać żadnych dźwięków, jednak zaczyna słyszeć je z otoczenia. Pierwszym zjawiskiem akustycznym, które jest odbierane przez dziecko, jest zjawisko rytmiczne. Specjaliści podkreślają, że już około 4 miesiąca życia płodowego dziecko doświadcza rytm kolebania podczas chodzenia matki. Następnie w okolicy 4 – 5 miesiąca zaczyna pojawiać się reakcja na akustyczne bodźce dochodzące z zewnątrz oraz wewnątrz płodu np. przyśpieszony rytm pracy serca matki, niepokój, głos matki. W 7 miesiącu życia odbiera dźwięki związane z pracą jej serca tj. bicie serca. Na tym etapie życia dziecka nie mamy ogromnego pola do popisu w temacie kształtowania rozwoju mowy.
Okres melodii (od urodzenia do 1 rok życia dziecka)
- Faza krzyku i płaczu (Po urodzeniu dziecka zaczyna się pierwszy etap rozwoju mowy tj. okres melodii. Dziecko potrafi wydobyć z siebie dźwięki w formie krzyku oraz płaczu. Są to jego pierwsze próby komunikacji z otoczeniem, dzięki którym próbuje komunikować swoje emocje czy poczucie niezadowolenia. Dziecko ćwiczy w tym czasie oddychanie oraz artykulacje samogłosek (głównie a, o, u, i).
- Faza głużenia
Kolejną fazą rozwoju mowy jest tzw. głużenie (nazywane również gruchaniem). Okres ten obserwuje się u dzieci zazwyczaj pomiędzy 3 – 6 miesiącem ich życia. Podczas okresu głużenia dziecko zaczyna artykułować dźwięki, które zawierają również spółgłoski (np. gla, ba, ma). Specjaliści zaobserwowali, iż tzw. głużenie idzie w parze z umiejętnością podnoszenia główki przez dziecko. Początkowo gruchanie ma charakter samorzutny, nieświadomy, dopiero później pojawia się jako reakcja na bliską osobę – często towarzyszą temu nieskoordynowane ruchy ciała. U dzieci, które są głuche okres głużenia stopniowo zanika i nie obserwuje się pojawienia kolejnego etapu rozwoju mowy tj. gaworzenia.
- Faza gaworzenia
Okres gaworzenia jest najbardziej oczekującym etapem rozwoju mowy przez rodziców. Rozwój mowy postępuje w tym okresie równolegle z rozwojem fizycznym dziecka – umiejętnością siadania. Faza gaworzenia pojawia się około 6 miesiąca życia i jest czynnością zamierzoną tzw. odruchem warunkowym, który polega na powtarzaniu zasłyszanych dźwięków. Dziecko na tym etapie rozwoju mowy prycha, piszczy, parska oraz powtarza sylaby: ma, ba, ta, la. Wymawiane sylaby nie posiadają jednak jeszcze konkretnego znaczenia. Dziecko zaczyna bawić się dźwiękiem.
- Faza tzw. echolalii
Około 9 miesiąca życia u dziecka zaczynają pojawiać się tzw. echolalia. Dziecko zaczyna powtarzać własne oraz zasłyszane dźwięki i słowa. Wielokrotne powtarzanie słów i dźwięków ze wskazaniem odpowiedniego przedmiotu czy osoby prowadzi do wypowiadania ze zrozumieniem pierwszych słów przez dziecko np. tata, mama, lala. Umiejętność tą dziecko zdobywa dopiero około 12 miesiąca życia, kiedy to okres melodii zaczyna przechodzić w fazę wyrazu. Wypowiadanie pierwszych wyrazów skorelowane jest według specjalistów z umiejętnością stawania na nóżkach. Mówienie na tym etapie do dziecka jest bardzo ważne.
W okresie melodii, według logopedów, mogą występować niepokojące sygnały, które powinny zaniepokoić każdego rodzica. Należą do nich: częste oddychanie ustami, otwarta buzia w ciągu dnia i podczas snu, niereagowanie na bodźce np. brak reakcji na swoje imię czy nie odwracanie się w kierunku źródła dźwięku), nie interesowanie się rozmówcą, nieprawidłowości w budowie warg, języka itp.
Okres wyrazu (okres do 1 do 2 roku życia dziecka)
Po okresie melodii i skończonym przez dziecko 12 miesiącu życia następuje okres wyrazu. Okres wyrazu trwa zazwyczaj do 2 roku życia. Dziecko na tym etapie rozwoju mowy powinno wymawiać już wszystkie samogłoski (poza samogłoskami nosowymi) oraz znaczną ilość spółgłosek np. p, b, t, m, n. Pojawiają się onomatopeje np. muuuu, miauł, chał. Dziecko coraz więcej rozumie wrażeń, słów oraz zdań, których niestety nie jest jeszcze w stanie samodzielnie powiedzieć. Logopedzi przyjmują, iż dziecko w wieku 18 miesięcy powinno wypowiadać około 50 słów, a rozumieć znacznie więcej. Ponadto, powinno pokazywać palcem na dane przedmioty. Około 2 roku życia następuje gwałtowne wzbogacenie słownictwa dziecka – pojawiają się wypowiedzi dwuwyrazowe (np. mama daj), jak i odmiana wyrazów (przez przypadki). Dziecko najczęściej mówi o sobie w 3 osobie liczby pojedynczej (np. Zosia idzie) i upraszcza sobie wiele słów np. ciocia- ocia.
Na typ etapie rozwoju mowy do niepokojących sygnałów można zaliczyć: brak umiejętności onomatopeicznych, brak umiejętności mówienia podstawowych wyrazów, wady zgryzu, trudności z wypowiadaniem samogłosek lub spółgłosek, które powinny na tym etapie być przez dziecko, jąkacie lub zacinanie, ubogi zasób słów, brak pokazywania palcem.
Okres zdania (okres od 2 do 3 roku życia dziecka)
Okres zdania związany jest z próbą budowanie wypowiedzi przez dziecko. Dziecko zaczyna posługiwać się bardzo prostymi zdaniami (dwu lub trzywyrazowymi) a następnie (około 3 roku życia) zdaniami bardziej złożonymi (cztero a nawet pięciowyrazowymi). Na tym etapie rozwoju mowy powinno wymawiać wszystkie samogłoski nosowe i ustne. Pod koniec 3 roku życia mogą pojawić się głoski: z, s, c, dz a także ż, sz, cż, dż. Zdarza się, że dziecko ma tendencję do zmiękczania niektórych słów np. siam – sam, dlaczego – dlaczego i przestawiania niektórych głosek w wyrazach. Dopuszcza się w tym okresie u dziecka brak wyraźnie zaznaczonych końcówek w słowach. W słowniku dziecka 2 letniego powinno być już około 200-300 wypowiadanych słów. Jeśli dziecko posiada ubogi zasób słów, nie wykazuje zainteresowania rozmówcą ani komunikacją, jest to niepokojący sygnał, który należy sprawdzić u logopedy.
Okres swoistej mowy dziecięcej (okres od 3 do 7 roku życia)
Ostatni etap rozwoju mowy małego dziecka kończy się na okresie swoistej mowy dziecka, gdzie zaczyna się doskonalenie prawidłowej mowy i artykulacji, wzbogacania zasobu słów oraz rozwoju umiejętności budowania zdań złożonych.
- Dziecko 3 letnie powinno wymawiać już wszystkie samogłoski oraz większość spółgłosek np. p, f, m, b, w, ć, ź, ż, dź, ń, h, g, d, t, n, j, ł, l, s, z, dz, c. Dziecko wypowiada większość wspomnianych głosek w sposób poprawny w izolacji, natomiast w mowie może jeszcze zastępować je łatwiejszymi głoskami.
- U dziecko 4 letniego dalej mogą występować zniekształcenia słów. Zaobserwować można pojawienie się neologizmów. Potrafi ono mówić o przeszłości oraz przyszłości, jak i zadaje mnóstwo pytań. W wieku 4 lat może pojawić się literka r, chociaż jej brak nie powinien mocno niepokoić. Dziecko może zacząć być hiperpoprawne, co związane jest z opanowaniem wielu trudnych spółgłosek.
- Dziecko 5 letnie wypowiada się za pomocą zdań złożonych (wypowiedzi wielozdaniowe). Jego mowa powinna być już w pełni zrozumiała. Dziecko potrafi wypowiadać się uwzględniając zależności przyczyno -skutkowe oraz kolejność zdarzeń. Potrafi również wyjaśnić znaczenie wielu wyrazów, opisać cechy charakterystyczne danego przedmiotu.
- Dziecko 6 letnie powinno w sposób zrozumiały i prawidłowy wypowiadać samogłoski i spółgłoski. Potrafi określać kierunek, położenie danego przedmiotu względem reszty otoczenia, wyodrębniać głoski w wyrazach, dokonywać analizy orz syntezy słuchowej itp. Wymowa dziecka powinna w tym wieku być już właściwa pod względem artykulacyjnym, a około 7 roku życia również pod kątem składniowym i gramatycznym. Prawidłowo ukończony rozwój mowy dziecka jest istotny przed podjęciem nauki w szkole podstawowej.
Rozwój mowy dziecka – normy logopedyczne
Prawidłowy rozwój mowy dziecka jest niezmiernie istotny. Należy jednak pamiętać, iż każde dziecko jest osobną indywidualnością i rozwija się we własnym tempie, dlatego też nie powinno się porównywać dzieci do siebie. Rozwój mowy u dziecka zależy od wielu składowych, w których to rozwój psychofizyczny, uwarunkowania środowiskowe i genetyczne odgrywają w kształtowaniu mowy istotną rolę. Opóźnienia dotyczące wchodzenia w określone etapy rozwoju mowy nie powinny być zbyt duże (najlepiej jakby nie przekraczały czasu 6 miesięcy). Jeśli niestety tak się dzieje, należy zasięgnąć opinii logopedy. W związku z ryzykiem pojawienia się niepokojących objawów, mogących świadczyć o nieprawidłowym (zaburzonym) kształtowaniu mowy, stworzono normy rozwoju mowy dla określonych etapów rozwoju mowy. Zaliczamy do niech:
- 0 – 1 rok życia dziecka (komunikuje się z innymi za pomocą krzyku, a następnie głuży, gaworzy i wymawia pierwsze słowa)
- 1 – 2 rok życia dziecka (dziecko używa samogłosek ustnych, nie wymawia samogłosek nosowych, wymawia niektóre samogłoski, wypowiada się w sposób jednowyrazowy)
- 3 letnie dziecko (dziecko zaczyna komunikować się za pomocą prostych zdań, wymawia wszystkie samogłoski i określoną część spółgłosek)
- 4 letnie dziecko (dziecko zaczyna komunikować się za pomocą zdań złożonych, wypowiada głoski z, c, dz, s)
- 5-6 letnie dziecko (dziecko w sposób prawidłowy komunikuje się, wymawia już wszystkie głoski)
- 7 letnie dziecko (utrwalona wymowa wszystkich głosek, jak i opanowana sztuka mówienia).
Według Tomasza Zalewskiego okres gaworzenia powinien pojawić się w okolicy 6 miesiąca życia, pojedyncze słowa wypowiedziane przez dziecko w okolicy pierwszych urodzin. Specjalista twierdzi, że proste zdania dziecko powinno wypowiedzieć w okolicy 2 urodzin, zadania rozwinięte koło 3 roku życia. Dodatkowo, w okolicy 4 urodzin dziecko powinno potrafić opowiedzieć króciutką bajkę.