Psychoza to bardzo ciężkie zaburzenie postrzegania otaczającego świata i rzeczywistości oraz siebie samego. Najbardziej typowymi objawami psychozy są urojenia, omamy, lęki, paranoje, dziwne zachowanie oraz brak krytycyzmu, jak i wiele innych. Warto jednak wiedzieć, iż specjaliści wyróżniają kilkanaście różnorodnych rodzajów psychozy, które różnią się od siebie charakterem objawów oraz patomechanizmem powstawania. Jakie są więc rodzaje oraz najbardziej niepokojące objawy psychozy? Jaka jest patogeneza oraz kto znajduje się w grupie ryzyka? Jak leczyć psychozy? Na te nurtujące pytania postaramy się odpowiedzieć w niniejszym artykule.
Co to jest psychoza?
Psychoza to zaburzenie psychiczne, charakteryzujące się ciężkim przebiegiem, w wyniku którego obserwuje się u człowieka utratę częściowego bądź całkowitego kontaktu z rzeczywistością. Nazwa ta pochodzi od dwóch słów greckich tj. psyche czyli umysł oraz osis czyli szaleństwo. Określeniem psychozy bądź też stanu psychotycznego nazywa się zachowania, które odbiegają od szeroko pojętych norm lub są po prostu niezrozumiałe dla innych ludzi. W psychiatrii psychoza definiowana jest jako stan umysłu, gdzie dochodzi do zakłóceń w percepcji (postrzeganiu) rzeczywistości, a także bardzo często do zaburzeń świadomości (osoba dotknięta psychozą ma problem z odróżnieniem tego, co jest rzeczywiste, a co nie jest). Sposób myślenia i postrzegania u pacjentów z psychozą ulega często całkowitej dezorganizacji. Zaburzenie to jest więc stanem zakłóceń różnych sfer funkcjonowania psychicznego oraz stanem ogólnego rozregulowania. Stan ten można nazwać swoistą odmiennością w odczuwaniu siebie, wszelkich relacji oraz otaczającego świata. To również bardzo daleko idąca utrata krytycyzmu wobec danej rzeczywistości czy subiektywnych wrażeń, jak i destabilizacja systemu logicznego postrzegania i myślenia. Opisane zaburzenia prowadzą do tego, iż osoba dotknięta stanem psychotycznym zaczyna funkcjonować w wyimaginowanym świecie. Pacjent może doświadczać różnych omamów słuchowych, wzrokowych, rzadziej węchowych, czuciowych czy też halucynacji oraz paranoidalnych urojeń. Osoba znajdującą się w psychozie bardzo mocno wierzy w fakty, rzeczy, stany, które są jedynie wytworem jej wyobraźni. Co najważniejsze, nie jest ona tego świadoma oraz nie przyjmuje żadnych spostrzeżeń dotyczących swojego stanu zdrowia, co często prowadzi do konfliktów i izolacji. Wypowiedzi osoby w stanie psychozy są odrealnione oraz całkowicie niespójne, ma ona również problem ze skupieniem uwagi na danej rozmowie – szybko się rozprasza. Dość charakterystyczny jest również fakt, iż nastrój takiej osoby bywa nieadekwatny do zdarzenia czy sytuacji, lecz równocześnie tożsamy z przeżywanymi przez niego omamami i urojeniami.
Psychoza jak ciężkie zaburzenie psychiczne może przybierać różnorodne postacie, dlatego też nie jest przez specjalistów ujmowana jako jedna, całkowicie odrębna jednostka chorobowa, lecz postrzegana jest w kategorii pojęcia zbiorczego. Do grupy psychoz zalicza się wiele (dziesiątki) stanów psychicznych, które odbiegają w mniejszym lub większym stopniu od normy, w tym również schizofrenie. Aktualnie szacuje się, że różnorodnymi rodzajami psychoz dotkniętych jest około 1 procent populacji.
Objawy psychozy
Objawy psychozy w dużej mierze zależą od jej rodzaju. Wyróżnić można jednak kilka cech wspólnych. Osoby chorujące na psychozę charakteryzują się ogromną niestabilnością emocjonalną, która często bywa konsekwencją oderwania od rzeczywistości. Stan psychotyczny utrudnia pacjentowi nawiązywać bliskie relacje czy kontakty z otoczeniem. Często cierpią one z powodu napadów leków, które najczęściej nie posiadają żadnej przyczyny. Środowisko postrzega taką osobę za osobowość o cechach neurotycznych. Do najważniejszych objawów psychozy, podzielnych na kilka uniwersalnych i podstawowych grup można zaliczyć:
- Objawy psychozy wytwórcze tzw. objawy dodatnie, które są typowe dla schizofrenii oraz m.in. psychozy alkoholowej. Do tej grupy należą urojenia, omamy czy halucynacje. Urojenia definiowane są jako sądy, które stanowią wytwór zaburzonego umysłu, postrzegane jako subiektywnie prawdziwe lecz obiektywnie fałszywe oraz ukierunkowujące działanie. Do typowych urojeń zalicza się m.in. pogląd o wszechogarniającym spisku, przekonanie o byciu prześladowanym oraz tzw. ksobność, podejrzenia o cechach paranoicznych oraz poczucie wyższości i własnej boskości. Omamy natomiast są subiektywnymi doznaniami, które nie znajdują odzwierciedlenia w obiektywnej rzeczywistości – są one wytwarzane przez różne zmysły (zmysł słuchu, wzroku, czucia czy węchu). Do najczęstszych omamów zaliczyć można dziwne głosy ludzkie, hałasy, szelesty, nierealne zapachy czy mroczki i złożone obrazy. Słyszany głos ludzki często zwrócony jest bezpośrednio do pacjenta, który odbiera je jako wydawanie poleceń.
- Objawy psychozy ubytkowe tzw. objawy ujemne, do których zalicza się obniżenie motywacji do jakiegokolwiek działania, zobojętnienie emocjonalne, zubożenie mowy, izolacja.
- Objawy dezorganizacji psychicznej oraz dezorganizacji fizycznej – do tej grupy zaliczyć można obniżenie bądź zaburzenie logicznego myślenia i sprawności intelektualnej (brak krytycyzmu, trudności z uczeniem się, zapamiętywaniem czy niemożność skupienia uwagi na danej czynności). Ponadto, dziwne zachowania tj. spowolnienie lub pobudzenie psychoruchowe czy niezrozumiała gestykulacja czy gesty.
- Inne objawy psychozy, w tym również niespecyficzne objawy psychozy tj. zaburzenia łaknienia, nadmierna senność bądź bezsenność czy stany lękowe.
Przyczyny psychozy
Dotychczas, jednoznacznie nikt nie określił dokładnej przyczyn psychoz. Specjaliści są zgodni, iż wynika ona z anomalii mózgu, uszczegóławiając z zaburzeń neurotransmisji, które związane są z przekazywaniem serotoniny i dopaminy (substancji, które pozwalają na komunikowanie się komórkom nerwowym). Psychozy mogą również być wywołane poprzez różne, negatywne czynniki środowiskowe tj. alkohol, narkotyki, dopalacze, choroby somatyczne (np. guz mózgu, tarczycy, nerek itp.). W przypadku niektórych zaburzeń dokładna przyczyna wciąż jest nieznana. W schizofrenii czy zaburzeniach schizotypowych uznaje się, że przyczyna jest bardzo złożona (kombinacja czynników genetycznych, psychologicznych oraz środowiskowych). Pojawienie się psychozy związane jest z następującymi czynnikami: wrodzonymi zaburzeniami neuroprzekaźników, mutacjami genów, które mają wpływ na nieprawidłową budowę bądź działanie określonych struktur mózgowych czy obniżonej odporności na czynniki stresogenne.
Rodzaje psychozy
W literaturze przedmiotu znaleźć można mnogość klasyfikacji odnoszących się do psychozy. Rodzaje lub inaczej typy psychozy stanowią odrębne jednostki chorobowe. Posiadają one wiele punktów wspólnych, lecz w dużej mierze są rozróżniane ze względu na rozwój zaburzenia, jej przebieg, przyczynę powstania, grupę ryzyka czy nawet sposób leczenia. W najbardziej popularnym i najczęściej przytaczanym podziale wyróżnia się następujące rodzaje psychozy:
- Psychoza schizoafektywna (tzw. typ F25 w klasyfikacji ICD – 10) jest stanem chorobowym, w którym obserwuje się symptomy z grupy psychoz, jak i z grupy zaburzeń nastrojów (depresja, mania). Symptomy psychotyczne pojawiają się jednocześnie z zaburzeniami nastroju (mogą one występować również samodzielnie, pomiędzy epizodami manii czy depresji). W grupie opisywanych psychoz, ze względu na rodzaje połączeń objawów, wyróżnia się następujące podtypy:
- Psychoza maniakalna (charakteryzuje się zmiennym oraz drażliwym nastrojem oraz występowaniem objawów specyficznych dla psychozy tj. halucynacji, urojeń, dezorganizacji myśli czy dezorganizacji zachowania).
- Psychoza depresyjna (charakteryzuje się obniżonym nastrojem oraz występowaniem specyficznych objawów dla psychozy tj. urojeń, halucynacji czy dezorganizacji myśli ora dezorganizacji zachowań).
- Psychoza maniakalno-depresyjna (nazywana jest również typem mieszanym psychozy schizofektywnej – charakteryzuje się zmiennym nastrojem (wahania nastroju) tj. od manii oraz depresji po pozorny powrót do normalnego, zdrowego stanu psychicznego).
- Psychoza paranoidalna (psychoza, która rzadko występuje samoistnie – najczęściej jest efektem odurzenia środkami psychoaktywnymi np. odurzenia narkotykowego bądź schizofrenii. Do jej charakterystycznych objawów zalicza się omamy słuchowe, urojenia oraz urojenia prześladowcze).
- Psychoza alkoholowa (psychoza, która powstaje w wyniku nadmiernego spożywania alkoholu, najczęściej po wielu latach nałogu alkoholowego. Pojawia się w ciągu kilku dni po dostawieniu alkoholu i może występować w kilku podtypach.
- Majaczenie alkoholowe – związana jest z występowaniem u pacjenta nieuzasadnionego leku, który może przerodzić się w manię prześladowczą, charakteryzującą się zaburzeniem świadomości. Dość znamienna jest również dla tej psychozy bezsenność. Mogą pojawić się omamy wzrokowe oraz słuchowe.
- Halucynoza alkoholowa – związana jest z silnymi halucynacjami, głównie wzrokowymi np. słynne białe myszki oraz słuchowymi np. głosy, które namawiają do wyrządzenia komuś krzywdy. Halucynozie bardzo często towarzyszy bardzo duża agresja, która jest nieadekwatna do sytuacji oraz niezrozumiała dla otoczenia.
- Zespół Otella (paranoja alkoholowa) – psychoza, która dotyka osoby uzależnione od alkoholu – głównie mężczyzn. W wyjątkowych przypadkach może dotknąć również kobiety. Charakteryzuje się chorobliwą, nadmierną zazdrością, która wynika z urojeń paranoicznych związanych z rzekomą zdradą współpartnera.
- Psychoza Korsakowa – jedna z odmian psychozy alkoholowej, która objawia się problemami z pamięcią. Osoba cierpiącą na tą psychozę ma tzw. dziury w pamięci – następuje utrata wspomnień, które jednocześnie są wypełniane nieprawdziwymi historiami. Znamienna jest w tej psychozie nieumiejętność odróżnienia rzeczywistego czasu od wspomnień czy urojeń.
- Psychoza poporodowa (jest bardzo skrajną reakcją związaną z pojawieniem się dziecka na świecie. Definiowania jako o wiele bardziej silniejsza oraz niebezpieczna aniżeli depresja poporodowa oraz baby blues. Może pojawić się do kilku dni po porodzie albo nawet do kilku miesięcy. Objawia się izolacją od bliskich, głównie dziecka, niechęcią do wykonywania jakichkolwiek, codziennych obowiązków. Nie leczona może prowadzić do dalszych symptomów tj. pojawienia się podejrzliwości wobec bliskich, która jest całkowicie nieuzasadniona czy nawet w skrajnych przypadkach do myśli związanych z wyrządzeniem krzywdy dziecku. W stadium zaawansowanym kobieta może miewać omamy, najczęściej związane z omamami słuchowymi (słyszy głosy nakazujące jej skrzywdzić dziecko lub wyrządzić sobie krzywdę). Psychoza poporodowa jest bardzo niebezpieczna dla matki oraz dziecka – ich zdrowa oraz życia. W przypadku rozpoznania należy natychmiastowo rozpocząć leczenie).
- Psychoza pooperacyjna (obserwowana w przypadku powikłań ciężkich zabiegów czy operacji).
- Psychoza reaktywna (psychoza, która związana jest z traumatycznymi wydarzeniami).
Psychoza – grupa ryzyka
Specjaliści, na podstawie badań opisali grupę ryzyka tj. osoby, które mogą być potencjalnie najbardziej narażone na wystąpienie psychozy. Kto znajduje się w tej grupie? Zaburzenie to najczęściej dotyka osoby młode – w przedziale wiekowym od 15 do 35 lat. Zaobserwowano, iż u 4% do 5% osób w młodym wieku pojawiają się epizody psychotyczne. Psychozy należy leczyć i w większości przypadków są one uleczalne. Badania pokazują, iż na psychozę częściej chorują mężczyźni aniżeli kobiety. Biorąc pod uwagę płeć, różnią się od siebie pierwsze symptomy psychozy oraz przebieg zaburzenia. Jest to związane ze zróżnicowaną gospodarką hormonalną u mężczyzn i kobiet. Osoby płci żeńskiej chorują najczęściej pomiędzy 25 a 35 rokiem życia, natomiast osoby płci męskiej o wiele szybciej tj. w wieku około 16-26 roku życia. W grupie ryzyka znajdują się szczególnie osoby, które leczą się na depresje.
Leczenie psychozy
Leczenie psychozy najczęściej przebiega wieloetapowo oraz wielotorowo, przy czym rodzaj leczenia i dobór środków uwarunkowany jest przede wszystkim rodzajem psychozy , jak i stopniem zaawansowania czy też podatności osoby na daną terapię. Po zauważeniu pierwszych niepokojących objawów u osoby dotkniętej psychozą, należy jak najszybciej udać się do lekarza w celu konsultacji oraz leczenia. Leczeniem zaburzeń z tej grupy zajmuje się lekarz psychiatra. Szybkie rozpoznanie choroby oraz wdrożenie leczenia może dać szanse na całkowite wyleczenie. Ponadto, szybkie podjęcie leczenia może zminimalizować ryzyko pojawienia się ciężkich objawów u pacjenta. Do podstawowych środków leczenia należą:
- Leczenie farmakologiczne (leczenie z użyciem głównie leków antypsychotycznych tj. leków nazywanych neuroleptykami oraz leków o działaniu wspomagających tj. przeciwdepresyjnych oraz przeciwlękowych (tzw. BZA)
- Psychoterapia (najczęściej w nurce poznawczo-behawioralnym, który ma ułatwić pacjentowi kontrolowanie swoich stanów umysłu oraz rozpoznać objawy)
- Psychoedukacja (obejmuje pacjenta oraz jego najbliższe otoczenie).
Psychoza – jak postępować z osobą chorą?
Kontakt z osobą dotkniętą psychozą wymaga dużo cierpliwości. Należy być przede wszystkim spokojnym, opanowany, unikać podnoszenia głosu, zbyt nadmiernego gestykulowania. Zabronione jest wdawanie się w dyskusje czy kłótnie związane z urojeniami, omamami czy halucynacjami. Osoba chora nie jest w stanie racjonalnie myśleć i przyjąć logicznych argumentów przemawiających za jego psychotycznym zachowaniem nadmierne próby przekonywania go o psychozie mogą spowodować agresję. Osoby bliskie powinny inicjować normalne rozmowy, nie izolować się od osoby chorej czy eliminować ją z życia rodzinnego. Pacjenci często mają odczucie odrzucenia. Jest to związane z lękiem społeczeństwa oraz niską świadomością wobec zaburzeń psychicznych.