Rodzina

Co to jest rodzina?

Termin rodzina pochodzi od wyrazu ród, którego etymologia, według badaczy zjawiska, sięga prawosłowiańskiego słowa, które oznaczało „rodzić się, rodzenie”. Rodzina jest pojęciem interdyscyplinarnym oraz multidyscyplinarnym, oznacza to, iż pozostaje ono w kręgu zainteresowań wielu dyscyplin naukowych: psychologii, pedagogiki, socjologii, antropologii, ekonomii, historii filozofii, prawa i wielu innych. Zainteresowanie terminem wielu dziedzin naukowych spowodowało powstanie różnych definicji rodziny, które czasami odmiennie określają jej charakter.

Niełatwo w sposób prosty i jednoznaczny wyjaśnić terminu rodzina. Potocznie, termin rodzina spostrzegany jest, jako podstawowa komórka społeczna, bądź para osób, które osiadają dzieci. Zgodnie z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka ONZ przez pojęcie rozumie się pierwotną, podstawową i naturalną komórkę społeczną, która ma pełne prawo do swojej ochrony ze strony kraju oraz społeczeństwa. Biorąc pod uwagę definicję rodziny z różnych dziedzin naukowych, można napotkać na trudności definicyjne.

Rodzina w ujęciu psychologicznym

Nauki psychologiczne, które zajmują się tematyką rodziny, są zdania, iż jest ona podstawową grupą społeczną dla człowieka, w której jej członkowie pozostają pomiędzy sobą w bliskich relacjach, kontaktach oraz współdziałają ze sobą. Ponadto, psychologiczna definicja rodziny podkreśla, iż prokreacja, jest niezmiernie ważną jej cechą. Wiodącymi autorami zajmującymi się rozważaniami z psychologicznego punktu widzenia na temat rodziny jest niewątpliwie J. Rembowski oraz M. Ziemska. Zdaniem J. Rembowskiego rodzina jest pierwotną grupą społeczną. Według niego rodzina należy do małej grupy, w której można wyróżnić swoistą organizację oraz określony układ ról pomiędzy jej członkami. Charakteryzuje się ona własną tradycją, określone przyzwyczajenia, zespoloną miłością, wzajemną akceptacją oraz szeroko rozumianą odpowiedzialnością jej członków względem siebie. Z kolei M. Ziemska uznaje, że rodzina to mała oraz naturalna grupa społeczna, gdzie główne role sprawuje matka i ojciec. Stanowi ona względnie trwałą całość, która podlega intensywnym przeobrażeniom oraz opiera się na tradycjach oraz indywidualnie tworzonych obyczajach.

Rodzina w ujęciu socjologicznym

Współczesną socjologię cechuje wszechstronność, dlatego też definicja rodziny nie jest precyzyjnie zarysowana. Socjologiczna definicja rodziny podkreśla, iż rodzina to podstawowa komórka społeczna, a co za tym idzie, również podstawowy element każdego człowieka, a więc i społeczeństwa. Niegdyś, za podstawę rodziny uważano małżeństwo, ówcześnie jednak przyjmuje się, iż jest nią związek osób z dziećmi. W ujęciu socjologicznym przyjmuje się, że członkowie są połączeni węzłem małżeństwa, pokrewieństwa (również adopcji) czy węzłem wzajemnych zależności i stosunków społecznych oraz prowadzą wspólnie jedno gospodarstwo domowe oraz pełnią w niej konkretne role np. matki, ojca, współmałżonka czy dziecka. W Polsce dość spory dorobek badań nad rodziną posiada Z. Tyszka, F. Adamski czy L. Dyczewski. Zdaniem Z. Tyszka rodzina to mikrogrupa, pewna instytucja. Uważa on, iż jest to „ustruktualizowany i funkcjonalnie powiązany zbiór jednostek i specyficznych substruktur oraz mikroelementów społecznych tworzących mikrogrupę i zarazem instytucję społeczną powiązaną wewnętrznie więzią”. Podkreśla on również kulturowy i dynamiczny aspekt rodziny. Natomiast F. Adamska pojmuje rodzinę, jako pierwotną grupę, w której występują relacje, kontakty i więzi pomiędzy członkami. Według socjologów rodzina jest najbardziej elementarną komórką społeczną, na której opiera się społeczeństwo. Natomiast według W. Okonia rodzina jest grupą społeczną, która składa się z rodziców oraz ich dzieci, jak i krewnych, którą łączą określone więzi.

Rodzina w ujęciu pedagogicznym

Rodzina w ujęciu pedagogicznym spostrzegana jest zarówno, jako grupa, instytucja, wspólnota oraz środowisko życia i wychowania. Pedagodzy podkreślają wychowawczy aspekt rodziny, gdzie jest ona naturalnym środowiskiem wychowawczym i dokonuje się w niej wprowadzenie dziecka do społeczeństwa. J. Brągiel definiuje rodzinę, jako fundamentalne, pierwotne i naturalne środowisko, które wpływa na rozwój i wychowanie dziecka. Uznaje on, iż ma ona ogromny wpływ na kształtowanie wielu aspektów życia dziecka – kształtowanie osobowości i tożsamości czy rozwój jego zdolności itp. Natomiast S. Kawula spostrzega rodzinę, jako grupę, która powiązana jest węzłem małżeńskim, stosunkiem pokrewieństwa lub stosunkiem adopcji. Ponadto podkreślą, iż jej członkowie zamieszkują razem oraz najczęściej prowadzą wspólne gospodarstwo domowe. Rodzina, jako instytucja uznawana jest przez S. Kawulę. Jego zdaniem rodzina ma instytucjonalny charakter, który przejawia się w wielu płaszczyznach życia np. społecznym, prawnym, gospodarczym. Jest to głównie instytucja wychowawcza, gdzie odbywa się wychowanie naturalne, spontaniczne i intencjonalne. Podobne stanowisko prezentuje E. Trempała. J. Maciaszkowa podkreśla, że rodzina to wspólnota ogarniająca życie wszystkich jej członków.

Rodzina w ujęciu interdyscyplinarnym

Rodzina jest pojęciem trudnym do jednoznacznego zdefiniowania. Przemiany społeczne, różnorodność form życia itp. spowodowały, iż trudno o ujęcie go w sposób uniwersalny. Termin rodzina wskazuje, iż jej członkowie to osoby, które pochodzą od siebie (rodzić się) bądź też wspólnego przodka. Rodzinę można spostrzegać w wąskim bądź szerszym znaczeniu, gdzie używane są określenia rodzina mała oraz rodzina wieka. Rodzina mała skupia rodziców i ich dzieci, natomiast rodzina wielka obejmuje szerszy krąg spokrewnionych osób. Warto wspomnieć, iż w ustawodawstwie polskim nie istnieje jasno sprecyzowana definicja rodziny. W polskim prawie bardzo rzadko w ogóle można spotkać się z tym terminem. Rodzina, jako pojęcie pojawia się, jako obiekt prawnych zainteresowań dopiero w momencie, kiedy zostaje założona poprzez zawarcie małżeństwa. Dzieje się tak, gdyż rodzina nie posiada osobowości prawnej, nie jest również właścicielem żadnych przedmiotów majątkowych czy nie ma prawa zaciągnąć żadnych zobowiązań oraz wnieść powództwa – natomiast prawo takie zyskuje jej członkowie. Z kolei teologiczna definicja rodziny podkreśla, że jest ona podstawowa, naturalną komórką społeczną. Kościół katolicki definiując termin, opiera się na wytycznych Katechizmu Kościoła Katolickiego, według którego, kobieta oraz mężczyzna połączeni węzłem małżeńskim współtworzą wzajemnie wraz ze swoimi dziećmi rodzinę. Z kolei podejście systemowe, najczęściej spotykane w psychoterapii czy naukach o rodzinie, zakłada, iż rodzina to system, które powinno się rozpatrywać zawsze całościowo, nigdy jednostkowo. Systemowe ujęcie rodziny podkreśla, iż jest to system tj. określona, złożona rzeczywistość i zbiór elementów we wzajemnej dynamicznej interakcji, w której każdy członek określany jest przez pozostałych członków. Zmiana w jednym elemencie, u jednego członka rodziny powoduje zmiany całego systemu.

Rodzina i jej rodzaje – typologia rodziny

Rodzina, jako grupa społeczna, może zostać poddana różnym klasyfikacjom. Najczęściej, potocznie rozróżniamy rodziny małe, rodziny duże, rodziny wielopokoleniowe, czy rodzinę bliską i daleką. W ujęciu socjologicznym można wyróżnić również podział rodziny ze względu na liczbę partnerów:

• Rodzina monogamiczna (Rodzinę monogamiczną tworzą dwie osoby.)
• Rodzina poligamiczna (Rodzinę poligamiczną tworzy natomiast więcej aniżeli dwoje partnerów tzw. wielomałżeństwo. Wyróżnić można między innymi poligamię małą, poligamię optymalną, poligamię maksymalną, poligamię wielką czy poligamie koincydalną i poligamię sukcesywną.)

Z kolei kolejny podział rodziny uwarunkowany jest zakresem wyboru partnera. W ramach tej typologii znajduje się:

• Rodzina endogamiczna (Wybór partnera odbywa się w ramach określonej, własnej zbiorowości np. religijnej, etnicznej, klasowej itp.)
• Rodzina egzogamiczna (Wybór partnera poza własną społecznością, daną zbiorowością.)

Typologia rodziny zależna jest również od typu władzy w niej panującej. W ramach tego podziału wyróżnia się trzy modele:

• Rodzina patriarchalna (Władza oraz prestiż w rodzinie skupia się na roli ojca i męża.)
• Rodzina matriarchalna (Ten typ rodziny opiera się na władzy, która należy do matki i żony. W rodzinie zauważa się uprzywilejowaną pozycję kobiet.)
• Rodzina partnerska (Współczesne ukształtowany model rodziny, gdzie zarówno kobieta, jak i mężczyzna dzielą między sobą obowiązki i prawa związane z rodziną)

W literaturze przedmiotu spotkać można wiele modeli rodziny. Typologia rodziny zależy również od wzorów dziedziczenia, majątku i prestiżu w rodzinie czy miejsca zamieszkania rodziny. Istnieje również wiele podziałów, które oparte są na psychologicznych oraz pedagogicznych ujęciach. W. Ambrozik wyróżnia trzy typy rodzin, w zależności od tzw. poziomu pedagogicznego funkcjonowania:

• Rodzina normalna (Rodzina normalna cechuje się pełnym składem członków oraz naturalną więzią biologiczną występującą pomiędzy jej członkami tj. rodzicami i dziećmi.)
• Rodzina zdezorganizowana (Z kolei, rodzinę zdezorganizowaną charakteryzują trwałe zaburzenia w jej strukturze, które mają swoje odbicie w jej funkcjonowaniu np. konflikty czy nawet rozbicie rodziny (separacja, rozwód, dezercja, śmierć).
• Rodzina zdemoralizowana (Do rodzin zdemoralizowanych należą rodziny pełne, normalne oraz rodziny zdezorganizowane. Opiera się ona na przekazywaniu jej członkom negatywnych wzorców zachowań oraz wartości. Do tej grupy zalicza się rodziny dotknięte alkoholizmem czy innymi problemami.)

Inny podział prezentuje T.E Olearczyk, gdzie proponuje on następującą typologię rodziny:

• Rodzina pełna – grupa osób, w której mężczyzna oraz kobieta związani są sakramentalnym i cywilnym węzłem małżeńskim. Ponadto mieszkają razem oraz wychowują swoje pociechy. Rodzina pełna może posiadać różnorodny obraz.
  • Rodzina zdrowa, wydolna wychowawczo, jak i w dobrej sytuacji finansowej
  • Rodzina zdrowa, wydolna wychowawczo, lecz w złej sytuacji finansowej
  • Rodzina zdrowa, niewydolna wychowawczo, pozostająca w dobrej sytuacji materialnej
  • Rodzina zdrowa, niewydolna wychowawczo, jak i niepozostająca w dobrej sytuacji materialnej
  • Rodzina zdrowa moralnie i psychicznie, lecz mającą problemy z chorobami przewlekłymi bądź chorobami, niepełnosprawnościami dzieci
  • Rodzina zagrożona patologia
  • Rodzina patologiczna
• Rodzina niepełna – jest przeciwieństwem rodziny pełnej tj. występuje w niej tylko jeden rodzic, który sprawuje opiekę nad dzieckiem lub dziećmi. Model takiej rodziny to 1 rodzic-dziecko).
  • Rodzina niepełna pozytywna, w pełni zdrowa i wydolna wychowawczo, w dobrej kondycji finansowej, mającą stabilność
  • Rodzina niepełna, pozytywna, w pełni wydolna wychowawczo, mającą problemy finansowe
  • Rodzina niepełna, zagrożona, borykającą się z różnymi trudnościami
  • Rodzina niepełna, patologiczna
  • Rodzina zastępcza
• Rodzina zrekonstruowana – ten model charakteryzuje się tym, że rodzic zawarł powtórny związek, w którym wychowują się dzieci.

Rodzina i jej funkcje

Rodzina spełnia rozmaite funkcje, stosowanie do potrzeb jej członków. Interdyscyplinarność pojęcia po raz kolejny powoduje trudności w precyzyjnym zdefiniowaniu funkcji rodziny. W literaturze przedmiotu istnieje, bowiem wiele różnorodnych definicji funkcji rodziny, w zależności od dziedziny naukowej. Socjolog S. Kowalski określa trzy podstawowe funkcje rodziny:

• Funkcja prokreacyjna
• Funkcja wychowawcza
• Funkcja gospodarcza

Z kolei W. Okoń wyróżnia funkcję prokreacyjną, wychowawczą, gospodarczą i sprawowanie pieczy. Wybitny profesor Z. Tyszka uznaje, iż rodzina posiada następujące funkcje:

• Materialno – ekonomiczną
• Opiekuńczo – zabezpieczającą
• Seksualną
• Prokreacyjną
• Legalizacyjno-kontrolną
• Stratyfikacyjną
• Socjalizacyjną
• Kulturalną
• Religijną
• Emocjonalno – ekspresyjną
• Rekreacyjno – towarzyską

Literatura:

1. Główny UrządStatystyczny, Pojęcia stosowane w statystyce publicznej — Rodzina biologiczna / Rodzina nuklearna, stat.gov.pl.
2. Tyszka Z., Rodzina w świecie współczesnym – jej znaczenie dla jednostki i społeczeństwa, w: Pedagogika Społeczna, Pilch T., Lepiarczyk I. (red.), 1995.
3. Tyszka Z., Socjologia rodziny a pedagogika rodziny, Roczniki Socjologii Rodziny, 1998.
4. Plopa M., Rodzina u progu trzeciego tysiąclecia: perspektywa badań, w: Człowiek u progu trzeciego tysiąclecia, Plopa M. (red.), 2009.
5. Nogowski J. M.,  Rodzina – jej funkcje i zagrożenia, Studia Ełckie, 2015.
6. Krzesińska-Żach B., Pedagogika rodziny, 2007.
7. Burczyk E., Rodzina jako środowisko wychowawcze, dostęp 05.06.2022.
8. Pietrycha M., Wokół pojęcia rodziny, dostęp 05.06.2022.
9. Dybowska E., Transformacja pojęcia rodzina we współczesnym dyskursie interdyscyplinarnym, w: Pedagogika rodziny na początku XXI wieku w świetle pojęć i terminów, Sieradzka-Baziur B. (red.), 2018.
10. Dybowska E., Współczesne formy życia rodzinnego i małżeńskiego, w: Pedagogika rodziny na początku XXI wieku w świetle pojęć i terminów, Sieradzka-Baziur B. (red.), 2018.
11. Prucnal-Wójcik M., Rodzina w świetle ustawodawstwa polskiego i dokumentów międzynarodowych, w: Pedagogika rodziny na początku XXI wieku w świetle pojęć i terminów, Sieradzka-Baziur B. (red.), 2018.
12. Szymczak J., Definicja rodziny, Studia nad Rodziną, 2002.
13. Kocik L., Rodzina jako uniwersalny mikroświat człowieka, Małżeństwo i rodzina, 2003.
14. Rembowski J., Więzi uczuciowe w rodzinie, 1972.
15. Ziemska M., Rodzina a osobowość, Warszawa 1975.
16. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka – www.unesco.pl
17. Brągiel J., Janke A., Kawula S., Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Toruń 2004.
18. Brągiel J., Rodzinne i osobowościowe uwarunkowanie sukcesu szkolnego dziecka z rodziny rozwiedzionej, 1994.

Zwiń ^