Co to jest insulinooporność? – objawy, przyczyny, leczenie oraz dieta w insulinooporności

Insulinooporność to stan, podczas którego organizm wykazuje obniżoną wrażliwość tkanki tłuszczowej, mięśni oraz hepatocytów tj. komórek wątroby na insulinę – hormon, który reguluje poziom cukru we krwi. Insulinooporność może prowadzić do wielu poważnych schorzeń np. miażdżycy, chorób układu krążenia, stanu przedcukrzycowego czy cukrzycy typu 2. Jakie są główne przyczyny oraz objawy insulinooporności? Jak wygląda diagnostyka insulinooporności? Czy istnieje możliwość jej skutecznego leczenia? Dowiedz się, najważniejszych informacji dotyczących insulinooporności.

Co to jest insulinooporność? Rodzaje insulinooporności

Insulinooporność (w skrócie IO lub IR – ang. insulin resistance) definiowana jest jako stan zaburzonej gospodarki węglowodanowej, podczas którego dochodzi do obniżonej wrażliwości komórek obwodowych na działanie hormonu obniżającego poziom cukru we krwi tj. insuliny, pomimo iż jej stężenie jest prawidłowe lub podwyższone. Obniżona wrażliwość tkanek na działanie insuliny przy insulinooporności dotyczy szczególnie tkanki tłuszczowej, mięśni oraz komórek wątroby. Mechanizm opiera się wytwarzaniu wzmożonej ilości insuliny, gdyż w ten sposób organizm próbuje kompensować sobie insulinooporność. Efektem tego, jest hiperinsulinemia (lub hiperinsulinizm) tj. nadmiar insuliny we krwi oraz wzmożona stymulacja tkanek pozostających wrażliwymi na jej działanie. Nieleczona insulinooporność prowadzi do zaburzonej homeostazy pomiędzy insuliną a glukozą. W celu lepszego zrozumienie pojęcia insulinooporności, należy w tym miejscu również przytoczyć najważniejsze informacje związane z insuliną. Insulina jest hormonem, który wytwarzany jest dokładnie w komórkach beta wysp Langerhansa (w trzustce). Jest to ogromnie istotny związek anaboliczny, który odgrywa ważną rolę w metabolizmie (głównie węglowodanów, ale także tłuszczy i białek). Do zadań priorytetowych insuliny należy przede wszystkim regulowanie poziomu glukozy we krwi (obniżenie jego poziomu we krwi do poziomu prawidłowego, a w sytuacji podwyższenia jego stężenia w komórkach do dokonania procesów metabolicznych), uczestniczenie w przetwarzaniu węglowodanów w tłuszcze, jak i wzmożona synteza białek, gdzie dostarcza aminokwasy. W początkowym etapie rozwoju insulinooporności dochodzi do zwiększonego poziomu insuliny we krwi, co wykorzystywane jest na pokrycie aktualnego zapotrzebowania organizmu, jednak w momencie, gdy stan ten ulega wydłużenia, dochodzi do zaburzeń – wewnętrzne samoregulujące mechanizmy ulegają zaburzeniom. Specjaliści wyróżniają dwa rodzaje insulinooporności: insulinooporność obwodową oraz insulinooporność wątrobową. Insulinooporność obwodowa związana jest z niewrażliwością mięśni szkieletowych na działanie hormonu insuliny, gdzie obserwuje się obniżony wychwyt glukozy przez tkanki obwodowe. Natomiast drugi rodzaj insulinooporności wiąże się ze podwyższoną produkcją glukozy w określonych porach dniach – w godzinach postu lub spoczynku (głównie w nocy).

Insulinooporność – diagnostyka

Jakie badania w celu rozpoznania insulinooporności wykonać?Niestety, nie istnieją określone standardowe badania, które w szybki i prosty sposób wskazałyby czy u danego pacjenta istnieje insulinooporność. Specjalista podczas diagnozy bierze pod uwagę cały obraz kliniczny. Najczęściej jednak wykonuje się następujące badania laboratoryjne w celu określenia oceny insulinooporności:

• Poziom cukru we krwi (badania wykonywane w ramach sprawdzenia poziomu cukru we krwi mają za zadanie ocenić, czy dana osoba ma upośledzoną reakcję na glukozę – mają one na celu również rozpoznanie cukrzycy bądź stanu przedcukrzycowego).
  • Glukoza na czczo
  • Doustny test obciążenia glukozą tzw. OGTT (inaczej test tolerancji glukozy)
• Poziom insuliny we krwi (badania z tej grupy mają na celu ocenę insulinowrażliwości)
  • Insulina na czczo
  • Test tolerancji insuliny (
• Oznaczenie stężenia peptydu C
• Badanie CRP
• Kwas moczowy w surowicy
• Testosteron
• Badania tzw. próby wątrobowe
  • ALT (aminotransferaza alaninowa)
  • AST (aminotransferaza asparaginianowa)
• Profil lipidowy
  • Cholesterol HDL
  • Cholesterol LDL
  • Trójglicerydy we krwi
  • Cholesterol całkowity

Istnieje kilka metod referencyjnych wykonywanych w ocenie insulinooporności, na postawie wyżej wymienionych badań, do których zaliczyć można:

• Metoda HOMA (Homeostatic Model Assessment) – metoda HOMA posiada szerokie zastosowanie w medycynie i jest najczęściej wybieraną metodą przy ocenie insulinooporności. Metoda ta jest również jedną z prostszych do obliczenia. Ponadto, wynik z obliczenia wskaźników HOMA-IR przy insulinooporności koreluje z wynikami uzyskanymi poprzez metodę klamry metabolicznej. Wskaźnik HOMA-IR obliczany jest na postawie stężenia insuliny i glukozy na czczo z krwi. Norma przy HOMA-IR wynosi 1, natomiast wartości powyżej 2,5 diagnozowane są jako insulinooporność. Wynik HOMA-IR może być zburzony u osób chorujących na cukrzycę.

HOMA-IR = (glikemia na czczo [mmol/l] x insulinemia na czczo [mU/l] / 22,5

lub

HOMA-IR = (glukoza na czczo [mg/dl] x insulina na czczo [uj./ml] / 405

• Metoda klamry metabolicznej (inaczej hiperinsulinomiczna euglikemiczna klamra metaboliczna) – metoda klamry metabolicznej wykorzystywana jest częściej w badaniach naukowych aniżeli, na co dzień w medycynie (bowiem jest czasochłonnym i skomplikowanym badaniem). Polega ona na podawaniu w kroplówce osobie jednocześnie insuliny oraz glukozy, gdzie ilość podawanej glukozy jest modyfikowana, a insuliny stała.

Jeżeli podejrzewamy, że możemy mieć problemy z insulinoopornością, warto udać się na konsultację do lekarza pierwszego kontaktu, który po przeprowadzeniu wstępnej diagnozy skieruje do endokrynologa oraz diabetologa.

Objawy insulinooporności

Objawy insulinooporności należą do grupy objawów niespecyficznych, dlatego też bardzo trudno ją zdiagnozować. Bardzo często, jako przyczyn określonych symptomów i złego samopoczucia doszukuje się w innych schorzeniach lub zaburzeniach. Zdarza się również, iż insulinooporność prze długi czas nie daje żadnych charakterystycznych oznak. Do najczęściej występujących objawów insulinooporności można zaliczyć:

• Duże problemy z utrzymaniem prawidłowej masy ciała (brak wcięcia talii oraz nadmiar tkanki tłuszczowej w okolicy brzucha) oraz szybkie przybieranie na wadze (ogromne problemy z redukcją masy ciała)
• Nadmierna senność (szczególnie po spożyciu zbyt obfitego posiłku lub posiłku węglowodanowego)
• Nadmierne zmęczenie i rozdrażnienie
• Brak energii
• Częste bóle głowy
• Nadmierna potliwość
• Zaburzenia koncentracji
• Wahania nastroju
• Zaburzenia snu (senność w ciągu dnia połączona z problemami z zasypianiem w nocy)
• Nadmierny apetyt w tym również napady tzw. wilczego głodu oraz ogromny apetyt na słodycze
• Stany depresyjne
• Problemy skórne (tj. rogowacenie ciemne skóry)

Do jakich schorzeń może prowadzić insulinooporność?

Insulinooporność nie jest odrębną jednostką chorobową, w medycynie stanowi jedynie element tzw. zespołu metabolicznego. Badania wskazują, iż często idzie w parze z innymi zaburzeniami bądź schorzeniami np. chorobą sercowo-naczyniową, otyłością, nadciśnieniem tętniczym, cukrzycą typu 2 lub stanem przedcukrzycowym, niealkoholowym stłuszczeniem wątroby (tzw. NAFLD), obturacyjnym bezdechem sennym, chorobą zwyrodnieniową stawów, hipertriglicerydemią, hipercholesterolemią, zespołem policystycznych jajników (tzw. PCOS). Co istotne, wszystkie wspomniane zaburzenia i schorzenia, są ze sobą ściśle powiązane zgodnie z definicją medyczną zespołu metabolicznego, dlatego też nieleczona insulinooporność może prowadzić do poważnych skutków zdrowotnych.

Insulinooporność – przyczyny i czynniki ryzyka

Istnieje wiele przyczyn insulinooporności. Za najważniejsze i główne przyczyny insulinooporności uznaje się jednak nadwagę oraz otyłość, które są spowodowane niewłaściwym stylem życia oraz dietą, w której dominuje cukier oraz tłuszcz. Dotyczy to przede wszystkim osób, które mają sporą ilość tkanki tłuszczowej – najczęściej zgromadzonej w okolicy jamy brzusznej, czyli tzw. tłuszcz trzewny. Badania wskazują, że tłuszcz trzewny wykazuje aktywność hormonalną i wytwarza hormony (lektyna, adiponektyna czy rezystywna), które wykazują działanie przeciwstawne w stosunku do insuliny. Dodatkowo, ma umiejętność uwalniania wolnych kwasów tłuszczowych tj. WKT do krwi. Kiedy poziom wolnych kwasów tłuszczowych jest zbyt wysoki, wtedy organizm zamienia je na źródło energii zamiast glukozy. Sytuacja ta prowadzi z kolei do ograniczenia jej procesów metabolicznych w tkankach oraz wzmożonego jej poziomu we krwi. Dla równowagi w organizmie trzustka zaczyna wytwarzać coraz więcej insuliny (aby doprowadzić do homeostazy procesów). Wiele specjalistów jest zdania, że insulinooporność związana jest ściśle z uwarunkowaniami genetycznymi. Twierdzą oni, iż trzustka wytwarza insulinę o niewłaściwej budowie w insulinooporności o podłożu genetycznym. Ponadto, obniżona wrażliwość tkanek na insulinę jest korelowana z zaburzeniami współistniejącymi np. nadczynnością i niedoczynnością tarczycy, niewydolnością nerek, nadczynnością kory nadnerczy czy zespołem policystycznych jajników. Do czynników ryzyka insulinooporności zalicza się także:

• Brak aktywności fizycznej lub niska aktywność fizyczna, jak i siedzący tryb życia
• Nieprawidłowo zbilansowana dieta (do błędów żywieniowych, które przytaja insulinooporności zalicza się między innymi zbyt obite posiłki i posiłki wysokokaloryczne, zbyt mała ilość błonnika w diecie, nadmierne spożywanie tłuszczów trans, rezygnacja ze śniadania, nadużywanie spożywania napojów słodzonych oraz słodyczy).
• Używki (np. papierosy i alkohol)
• Ciąża
• Przyjmowanie określonej grupy leków (np. diuretyków tiazydowych oraz pętlowych, antykoncepcji, brokerów kanałów wapniowych, antydepresantów)
• Określona grupa chorób endokrynologicznych, w których nadmiar hormonów działa przeciwstawnie do insuliny (np. zespół Cushinga, nadczynność tarczycy czy hiperandrodenizm)

Jak leczyć insulinooporność?

Insulinooporność jest stanem, który może przeminąć. Najważniejszą rolę w leczeniu insulinooporności odgrywają środki niefarmakologiczne. Leczenie rozpoczyna się od zmiany stylu życia oraz diety. Amerykańskie Towarzystwo diabetologiczne zaleca następujące wytyczne:

• Diametralna zmiana stylu życia
• Zredukowanie masy ciała
• Zmiana diety (tj. zdrowa, zbilansowana dieta, prawidłowe spożywanie kalorii oraz zwiększenie poziomu spożywania błonnika w diecie)
• systematyczna aktywność fizyczna (umiarkowana tj. minimum 150 minut tygodniowo)
• unikanie używek (tj. alkoholu, nikotyny)
• Systematyczne wykonywanie badań przesiewowych

Lekiem farmakologicznym najczęściej stosowanym w insulinooporności jest met morfina. Rekomendowana jest ona jedynie z zaleceń lekarza – głównie dla osób poniżej 60 roku życia z otyłością oraz u kobiet, u których wystąpiła cukrzyca ciążowa. Dodatkowo, metmorfina wprowadzana jest w leczeniu insulinooporności dopiero w stanie przedcukrzycowym lub cukrzycy typu 2.

Dieta w insulinooporności

Leczenie insulinooporności powinno zacząć się od skorygowania błędów żywieniowych (zmiany nawyków żywieniowych) oraz wdrożenia systematycznej aktywności fizycznej (minimum na poziomie umiarkowanej). Odpowiednia dieta w insulinooporności jest kluczowym czynnikiem, który może ją zahamować. Ma ona głównie na celu wesprzeć organizm w unormowaniu i uregulowaniu tzw. glikemii poposiłkowej. Jakie należy przestrzegać zasady w insulinooporności?

• Dieta powinna składać się z produktów jak najmniej przetworzonych (unikać spożywania potraw smażonych, cukrów prostych – napojów słodzonych, słodyczy czy tłuszczu).
• Posiłki powinny być spożywane regularnie o określonych porach (należy unikać podjadania pomiędzy posiłkami oraz zbyt krótkich bądź długich przerw pomiędzy nimi, jak i codziennie spożywać minimum 5 porcji owoców i warzyw).
• Spożywanie produktów o niskim indeksie glikemiczny (IG) np. brązowy ryż, pieczywo żytnim, ziarna, nasiona oraz unikanie tych z wysokim indeksem glikemiczny oraz wysokoprzetworzonych.
• Zaleca się wzbogacić posiłki o pełnowartościowe białko (od 10 do 30 % dziennego zapotrzebowania energetycznego) – podwyższone spożycie białka zmniejsza glikemię zaraz po posiłku, dzięki zminimalizowaniu wydzielania hormonów jelitowych.
• Dieta powinna składać się z tłuszczy (roślinnych) w proporcjach od 25 do 40 % dziennego zapotrzebowania energetycznego – tłuszcze skutecznie spowalniają procesy trawienne oraz opróżnianie żołądka.
• Węglowodany w diecie przy insulinooporności powinny stanowić od 45 do 60% dziennego zapotrzebowania energetycznego (należy zwrócić uwagę na indywidualne preferencje żywieniowe czy aktywność fizyczną). Zaleca się wybieranie węglowodanów złożonych (grube kasze, makarony razowe itp.)
• Należy ograniczyć używki np. alkohol.

Po jakie produkty należy sięgnąć na diecie w insulinooporności? Należy jeść produkty jak najmniej przetworzone (owoce i warzywa, najlepiej surowe i świeże), najlepiej o niskim indeksie glikemiczny. Ponadto, warto spożywać: owoce (jabłka, truskawki, maliny, awokado itp.), owoce suszone (jabłko, morele, śliwka itp.), warzywa (pomidor, cukinia, rzodkiew, papryka itp.), nabiał (jogurty, kefiry, sery żółte itp.), mięso oraz ryby, oleje roślinne, masło, jajka, orzechy, nasiona i pestki, jak i pełnoziarniste produkty zbożowe (żytnie, razowe, orkiszowe itp.)

Insulinooporność a ciąża

Insulinooporność może, lecz nie musi utrudniać zajście w ciąże. Tak samo, insulinooporność może, lecz nie musi być czynnikiem ryzyka, który wywoła cukrzyce ciążową bądź cukrzycę typu 2 w ciąży lub po niej. Według badań najczęstszymi czynnikami ryzyka insulinooporności w ciąży są otyłość oraz nadwaga (bardzo podobnie jak w przypadku okresu niezwiązanego z ciążą). Do innych czynników ryzyka wystąpienia insulinooporności w ciąży należą: wiek kobiety powyżej 35 lat, wystąpienie nadciśnienia tętniczego u kobiety ciężarnej, obecność problemów położniczych u kobiety w przeszłości (np. śmierć płodu czy wady płodu), chorowanie na cukrzyce ciążową czy też urodzenie dziecka z masą powyżej 4 kilogramów, jak i obciążenia w wywiadzie rodzinnym (cukrzyca typu 2). Insulinooporność w ciąży, podobnie jak cukrzyca ciążowa mogą wpływać negatywnie na jej przebieg. Badania wskazują, iż insulinooporność może zwiększyć ryzyko stanu przedrzucawkowego, nadciśnienia w ciąży, wad rozwojowych u dziecka, zgonu wewnątrzmacicznego, porodu przedwczesnego czy spowodować urodzenie dziecka o zwiększonej masie ciała.

Insulinooporność a aktywność fizyczna

Aktywność fizyczna przy insulinooporności jest bardzo istotna, wręcz najważniejsza obok zbilansowanej, zdrowej diety. Aktywność fizyczna jest czynnikiem regulującym procesy metaboliczne węglowodanów. Podczas ćwiczeń fizycznych komórki organizmu korzystają z glukozy, i to zarówno tej, która jest zmagazynowana w tkance mięśniowej (postać glikogenu), jak i tej dostarczonej bezpośrednio z wątroby. Należy pamiętać, iż zapotrzebowanie energetyczne mięśni jest wysokie, jak i ich udział w składzie ciała człowieka, dlatego też mają one ogromny wpływ na stężenie cukru we krwi, jak i ilości insuliny wyprodukowanej w trzustce. Aktywność fizyczna w insulinooporności pomaga zredukować masę ciała, przede wszystkim tkankę tłuszczową tj. trzewną, poprawiają wrażliwość komórek na insulinę i profil lipidowy oraz skutecznie obniżają poziom stężenia cukru we krwi i spoczynkowe ciśnienie tętnicze.

Aktywność fizyczna przy insulinooporności powinna skupić się na ćwiczeniach umiarkowanie intensywnych np. pływanie, jazda na rowerze, marsz, joga czy pilaste. Ćwiczenia powinny być wykonywane systematycznie i należy je wykonywać około 30 minut codziennie. Dodatkowo, każdego dnia zaleca się wyrobić normę 10 tysięcy kroków. Badania wskazują, że ćwiczenia o średniej intensywności są w stanie istotnie poprawić wrażliwość na insulinę oraz zapobiec rozwojowi stanu przedcukrzycowego czy cukrzy typu 2. Osoby z insulinoopornością powinny pamiętać o istotnej zasadzie – im bardziej intensywne ćwiczenia, tym krótszy powinien być czas treningu.